In het UMC Utrecht ben ik ongeveer 20 jaar geleden getuige van een neuroloog i.o. die een lichamelijk onderzoek afneemt. Enigszins zenuwachtig staat hij aan de rand van het bed van een oudere meneer, wiens benen zijn ontbloot. Hij wrijft met een watje, hij prikt met een speld en vraag steeds wanhopiger: “En dit, voelt u dit?” De man antwoordt keer op keer met een ‘nee’. De AIOS noteert driftig en gaat op weg om de professor erbij te halen. Als hij weg is, vraag ik de oudere man: “Voelde u het niet of deed het geen pijn? “ Waarop de man mij geruststellend antwoordde: “Nee, lieve kind, het deed helemaal geen pijn.”
Helder waarnemen wat er is
‘Assumption is the mother of all fuck ups!!’ , Al Sapienza
Elke zorgprofessional, elke clinicus weet hoe belangrijk het is om ‘het waargenomene’ te onderscheiden van de interpretatie; om de feiten te onderscheiden van het verhaal. Iedere zorgprofessional weet ook dat de kwaliteit om razendsnel te interpreteren en in te schatten, onderdeel zijn van de noodzakelijke vaardigheden in zijn of haar beroep. Hiermee worden levens gered. Bewustzijn maakt het verschil; bewustzijn van wat daadwerkelijk waargenomen wordt door onze zintuigen én bewustzijn van hoe wij het waargenomene interpreteren. Van levensbelang is het om weet te hebben van het één én van het ander; het verschil tussen het één en het ander te herkennen. Ook dit kan levens redden. Het feit dat met mindfulnesstraining dit vermogen sterkt, draagt bij aan de waarde van mindfulnesstraining voor zorgprofessionals.
Wanneer ik de neuroloog in opleiding bij zijn terugkeer vertel dat de man alle sensibiliteitstestjes wel had gevoeld, maar geen pijn had ervaren, reageert de arts i.o. verontwaardigd naar de man: “U moet wel meewerken en antwoord geven op mijn vragen, anders kunnen wij u nooit de juiste behandeling geven.” De oude man ziet eruit als een kleine jongen die op zijn vingers is getikt. “Hij stamt uit een generatie, waar alleen wat aan het lichaam te voelen viel als het heel veel pijn deed”, denk ik. Bijna stap ik in de valkuil om de AIOS weg te zetten als ‘pedant mannetje met machtsvertoon’. Ik ben me bewust van het oordeel dat opkomt. ..
Het waargenomene met compassie tegemoet treden
Ervan uitgaande dat ook deze AIOS met zijn opleiding is begonnen vanuit de liefde voor de medemens, vanuit de bezieling om lijden te verlichten; hoe komt hij er dan toe om een oude zieke man zo toe te spreken? Het zou zomaar kunnen zijn dat hij realiseerde dat hij tijdens het antwoorden van de man niet had gekeken naar de non-verbale reacties van de man, die aangaven dat het allemaal wel meeviel. Het zou zomaar kunnen zijn dat deze jonge arts het zó graag goed had willen doen, dat hij zichzelf zwaar veroordeelde om zijn misser. Dat geeft onzekerheid en stress; ook in het lichaam. Het zou ook zomaar kunnen zijn dat het ruimte geven aan deze gevoelens van stress en onzekerheid helemaal niet welkom waren; zeker niet met de kritisch meekijkende professor aan zijn zijde. En zoals bij iedereen gaan niet opgemerkte gevoelens en lichamelijke reacties vaak een eigen leven leiden; ze worden de drijfveer achter automatische stressreacties, die vaak niet in verhouding zijn met wat er werkelijk aan de hand is. Hier komt een ander wezenlijk effect van mindfulnesstraining om de hoek kijken; het effect dat het bijdraagt aan het vermogen tot opmerkzaamheid zonder meteen te hoeven oordelen en de moed sterkt om met compassie te omarmen wat opgemerkt wordt; extern en intern.
“The range of what we think and do is limited by what we fail to notice. And because we fail to notice that we fail to notice, there is little we can do to change; until we notice how failing to notice shapes our thoughts and deeds.” R.D. Lang
Met open opmerkzaamheid had de jonge arts wellicht opgemerkt dat de verbale antwoorden en de non-verbale antwoorden niet in lijn waren. Hij had zijn bevindingen kunnen checken. Met een houding van niet-oordelen had de jonge arts wellicht naar zijn eigen valkuil kunnen kijken en met compassie zijn verlangen waar hebben kunnen nemen om het zo graag goed te doen; zoals zo veel jonge artsen met hem. Hij had wellicht door de juiste opmerkzaamheid kunnen ontwarren dat zijn interpretatie dat de professor zijn vergissing zwaar zou oppakken, slechts een interpretatie was… Wat een ruimte had dat gegeven. Wat een ruimte had dat gegeven om in contact te blijven met de bezieling van de geneeskunst en bijvoorbeeld tegen de oude man in bed te zeggen: “Wat fijn dat u alles gewoon heeft gevoeld; ik ben blij dat we daar achter zijn gekomen!”
Mindfulness is het vermogen om bewust en helder waar te nemen wat er is, op het moment zelf, zonder er meteen over te oordelen. Tegelijkertijd is Mindfulness het vermogen om dát wat er is met compassie te omarmen. Het één zonder het ander is geen Mindfulness.
Het is zo menselijk om steeds opnieuw met beide voeten in valkuilen stappen, waarvan we ons zo vaak voornamen daar nooit meer in te stappen. Valkuilen van: steeds harder werken of van steeds meer piekeren. We stappen in valkuilen van ‘weg eten of wegdrinken’ van vermoeidheid en van stress. We stappen in de valkuil om kort te reageren op de mensen die ons het meest aan het hart liggen.
Automatische patronen –vaak ingegeven door stress- komen (net als vertrouwen) te paard en gaan te voet. Met mindfulness oefenen we enerzijds de opmerkzaamheid, die nodig is om een automatische stressreactie op te zien komen. Anderzijds cultiveren we mildheid en open interesse, die nodig is om oude patronen los te laten en nieuwe wegen van responderen te betreden. We cultiveren vaardigheden die heel ondersteunend zijn in het vak van huisarts of medisch specialist.
Steeds meer onderzoeken onderschrijven dat het ontwikkelen van vaardigheden van Mindfulness naast stresshantering de beroepsoverstijgende competenties van de medici verbetert. Dit leidt onder andere tot: betere patiëntgecentreerde communicatie, een hogere patiënttevredenheid en vermindering van medische missers. Het oefenen van Mindfulness blijkt echter ook te leiden tot meer arbeidsplezier, waardoor de bezieling van de arts meer ruimte krijgt om zich te manifesteren.
De volgende geaccrediteerde mindfulnesstraining voor huisartsen en medisch specialisten start dinsdagavond 31 januari in Baarn. Benieuwd naar reviews?
Enkele artikelen:
1. Association of an Educational Program in Mindful Communication With Burnout, Empathy, and Attitudes Among Primary Care Physicians, JAMA, Krasner et al.
2. Abbreviated Mindfulness Intervention for Job Satisfaction, Quality of Life, and Compassion in Primary Care Clinicians: A Pilot Study, Annals of Family Medicine, Fortney et al
3. From mindless to mindful practice—cognitive bias and clinical decision making.Croskerry P. N Engl J Med. 2013;368:2445-2448.
